زمین میراثی برای بچه ها و نوجوانان دیروز، امروز و فرداست - سفر به مالزی

بچه ها در تصمیم گیری های امروز ما که نتایجش به آنها نیز مربوط می شود هیچ نقشی ندارند. آنها در مقابل آلودگی های زیست محیطی نسبت به افراد بزرگسال بسیار آسیب پذیرتر هستند. با اینکه بچه ها بزرگ ترین مصرف نمایندگان منابع غذایی، انرژی و... هستند؛ ولی در تعریف محیط زیست، آنها هیچ نقش اثرگذاری در انواع آلودگی و نابودی منابع طبیعی ایفا نمی نمایند.

دوران کودکی و نوجوانی که همزمان با رشد انسان است به عنوان مهم ترین دوران زندگی بشر محسوب می شود. با این اوصاف در تعریف محیط زیست قطعاً سلامتی بچه ها و نوجوانان به مسئولیت پذیری و اقدامات همه جانبه دولت و مردم احتیاج دارد. در این راستا سازمان ملل متحد طی سال های گذشته با ساده ترین اقدامات از جمله تشویق نوجوانان به سوی نهادهای زیست محیطی جهت آشنایی آنها با موضوعات دنیای محیط زیست به این موضوع جامه عمل پوشانده است؛ بنابراین از آنجا که نگه داری از محیط زیست مسئله ای مهم و ضروری است، ضروری است آموزش های محیط زیستی را برای بچه ها و نوجوانان در نظر بگیریم.

کتاب های محیط زیستی برای بچه ها و نوجوانان، کتاب هایی داستانی یا غیرداستانی هستند که نگاه ویژه ای به مسئله محیط زیست و نگه داری از آن دارند. به مناسبت پنجم ماه ژوئن که روز دنیای محیط زیست است، در این گزارش به مرور چند اثر کودک و نوجوان با محور محیط زیست می پردازیم:

انگشت جادویی

نویسنده: رول دال

مترجم: محبوبه نجف خانی

انتشارات فندق (کودک و نوجوان نشر افق)

دختر کوچولو با انگشت جادویی خود، خشمش را نشان می دهد و دیگران را به سزای کارهایشان می رساند. این داستان دوستی با طبیعت را نشان می دهد: آن هم با روایتی بامزه و خیال انگیز درباره خشم و تغییرها.

او تنها دختری 8ساله است. در نگاه اول درست مانند همه دخترهای کوچک دیگر است: اما با یک تفاوت بزرگ. این دختر یک انگشت جادویی دارد. هر وقت کسی او را عصبانی کند و خون جلوی چشم هایش را بگیرد سر انگشتش گزگز می نماید و نیروی جادویی از آن بیرون می جهد. آن وقت است که وای به حال کسی که ناراحتش نموده است. او خانواده همسایه را که همواره دنبال شکارند، ادب می نماید. جادوی انگشت دخترک، دست های آنها را با بال پرنده ها عوض می نماید. همسایه ها مجبور می شوند در لانه زندگی نمایند. پرنده ها هم کوشش می نمایند تا شکارشان نمایند. آنها می ترسند و قول می دهند که دیگر شکار ننمایند. حالا همه چیز به حالت عادی برمی شود و خانواده همسایه برای یاری به پرندگان کارهایی را می نمایند. دخترک اما دست بردار نیست و می خواهد با جادوی انگشتش شکارچی های دیگر را هم ادب کند.

این داستان طرحی بسیار قوی و مجذوب کننده دارد. رولد دال با قدرت نویسندگی جادویی و دید طنزآمیز کم نظیرش کاری می نماید که خواننده خود را به جای پرنده ها و جانوران بگذارد و درک کند که انسان ها چه بلاهایی بر سر جانوران می آورند. این داستان را می توان برای علاقه مند کردن بچه ها به جانوران و طبیعت به کار برد.

داستانی که بدون پند و نصیحت و با برانگیختن تخیل و زبانی طنزآمیز به کودک نشان می دهد که پرنده ها و جانوران هم زندگی کردن را دوست دارند. داستان مفهوم دیگری نیز دارد؛ از راه خلاقانه و خنده داری نشان می دهد که بروز ناگهانی خشم هم خوب است هم بد. دخترک می داند اگر جلوی انگشتش را نگیرد رویدادهای ناخوشایندی پیش می آید: مانند تغییر چهره معلم. او هم چنین می داند که نمی شود کارهای اشتباه را نادیده بگیریم. با این روند خواننده در پیِ راه های دیگری هم برای بروز خشم می شود تا از پیش آمدهای ناخوشایند جلوگیری کند.

تصویرگی کتاب هم خیال خواننده را به زیبایی با واقعیت ها پیوند می زند، مانند جایی که آدم ها بال درمی آورند. جالب است بدانید به جز کوئنتین بلیک، در چاپ های دیگر کتاب، تصویرگران دیگری تصویرگر کتاب بوده اند. انگشت جادویی یکی دیگر از داستان های جادویی رولد دال است که خواندن آن برای ترویج پاسداری از محیط زیست پیشنهاد می شود.

آب چال

نویسنده: گریم بیس

مترجم: فواد نظری

انتشارات نردبان (کودک و نوجوان انتشارات فنی ایران)

آب چال کتابی است از مجموعه کتاب های سبز که در قالب داستان به معرفی بعضی از جانوران و اهمیت و ارزش آب در زندگی آنها می پردازد. در این کتاب بچه ها با شمارش اعداد از یک تا 10 نیز آشنا می شوند که مربی می تواند از آن برای آموزش غیرمستقیم اعداد به خردسالان استفاده کند.

هر کدام از صفحات کتاب، پوشش گیاهی و جانوری زیستگاه های متفاوتی را نشان می دهد. 10 زیستگاه با عدد 1 تا 10 معرفی شده اند و برای رنگ آمیزی هر عدد از پوست جانوران آن زیستگاه بهره گرفته شده است. مخاطب، کتاب را در آفریقا شروع می نماید و در استرالیا به سرانجام می برد. تصاویر در این کتاب حرف اول را می زنند و نوشته های کوتاهی تصویرها را همراهی می نمایند. در هر صحنه، یکی از گونه های زیستگاه را می بینیم که آب می نوشد. به وسیله تصویر با ظاهر آنها و به وسیله متن، با صدایشان آشنا می شویم.

نکته جالب توجه در این کتاب، سوراخی است که در هر صحنه به عنوان برکه تعبیه شده است. هر چه جلوتر می رویم این سوراخ کوچک و کوچک تر می شود و تعداد جانورانی که آب می نوشند بیشتر و بیشتر؛ تا جایی که آب تمام می شود و جانوران تشنه راهشان را می کشند و می روند؛ اما ناگهان یک قطره باران فرو می افتد و پس از آن باران دوباره برکه ها را پر می نماید. در صفحۀ آخر کتاب، طبیعت سرسبز و پرآبی را می بینیم که دوباره جانوران را مهمان خود نموده است.

تصاویر رنگی و زیبای کتاب آب چال بدون احتیاج به متن نیز می توانند داستان را روایت نمایند. از ویژگی های دیگر این کتاب وجه معما گونه و سرگرم نماینده آن است. در لا به لای تصاویر هر صفحه، جانورانی پنهان شده اند که در نگاه اول دیده نمی شوند. سایه و نام این جانوران در حاشیۀ بالا و پایین کتاب آمده است و با دقت به تصاویر رنگی، می توان آنها را یافت. قطع بزرگ کتاب نیز این احساس را به مخاطب القا می نماید که در هر صفحه شاهد پوستری زیبا با جزئیات فراوان است.

کتاب آب چال رتبه اول کتاب سال محیط زیست را به خود اختصاص داده، در لیست کتاب نامه رشد آمده و کتاب برگزیده جشنواره بین المللی کتاب کودک و نوجوان کاشان هم شده است.

پلاستیک های مزاحم در دریا

نویسنده: لتیشا دی مهیاس

مترجم: مریم رسولی

انتشارات غنچه

کتاب پلاستیک های مزاحم در دریا با ترکیب داستان و نکات علمی، مشکلاتی را که مصرف زیاد پلاستیک برای طبیعت به وجود می آورد روایت می نماید.

سالانه هشت میلیون تن پلاستیک وارد اقیانوس ها می شود و مقداری از این پلاستیک ها به وسیله جانورانی که در دریاها یا کنار دریاها زندگی می نمایند خورده و باعث مرگ جانوران می شوند. کتاب پلاستیک های مزاحم در دریا مشکل تعدادی از این جانوران با پلاستیک ها را به بچه ها نشان می دهد و در کنار آن نکته هایی را برای فهم بهتر بحران زباله های پلاستیکی در دنیا ذکر می نماید.

کتاب پلاستیک های مزاحم در دریا با مقدمه مترجم شروع می شود. مترجم کوشش نموده است با ذکر بعضی آمارها، بحران زباله های پلاستیکی در دنیا و لزوم انتشار این کتاب را شرح دهد. در انتهای کتاب بخشی با عنوان برای تاثیرگذار بودن چه کاری می توانید بکنید؟ آمده است که به راه هایی برای کاهش ورود پلاستیک به محیط زیست اشاره نموده است. در صفحات بعدی دستور کار ساخت یک کیسه خرید پارچه ای و راهنمای آموزشی معلم و خانواده آورده شده و درنهایت در صفحۀ آخر کتاب نیز طرحی برای رنگ آمیزی به وسیله بچه ها در نظر گرفته شده است.

ما اینجا زندگی می کنیم

نویسنده: الیور جفرز

مترجم: شبنم حیدری پور

انتشارات پرتقال

کتاب ما اینجا زندگی می کنیم اثری است که با زبانی ساده و تصاویری مجذوب کننده بچه ها را با کره زمینی که روی آن زندگی می کنیم آشنا می نماید.

الیور جِفِرز کتاب ما اینجا زندگی می کنیم را در دو ماهگی پسرش نوشته است تا دنیایی را که پسرش روی آن پا گذاشته است از نگاه خودش برایش شرح دهد. او آرزوها و رویاهایش برای پسرش را درباره جایی که خانه نامیده می شود با همان سبک خاص همیشگی خود به تصویر کشیده است. جفرز در کتابش اطلاعاتی را درباره جغرافیای طبیعی، آب و هوا، جانوران، زیستگاه ها و تنوع انسان ها آورده است و تأکید می نماید کره زمین بزرگ است و تعداد انسان های روی آن نیز زیاد هستند، پس باید مهربان باشیم و در آخر کتاب به پسرش می گوید اگر سؤالات دیگری دارد، می تواند از او یا انسان های دیگر بپرسد؛ چون هیچ وقت روی زمین تنها نیست.

کارشناسان و منتقدان حوزه کتاب کودک، الیور جِفِرز را از تأثیرگذارترین نویسندگان و تصویرگران کتاب های تصویری در دنیا می دانند. جفرز در سال 2007 تصویرگر رسمی منتخب روز دنیای کتاب کودک بوده است.

کتاب ما این جا زندگی می کنیم در زمان انتشار پروفروش ترین کتاب از نگاه نیویورک تایمز، برترین کتاب سال از نگاه مجله نیویورک تایمز و برترین کتاب در سال 2017 از نگاه بوستون گلوب بوده است.

ناشر کتاب در ایران، بخش های ریزی از نوشته ها و صفحات کتاب را به دلایلی که چندان معین نیست حذف نموده است؛ به شکلی که روح نسخه اصلی کتاب که یادگار پدری برای پسر تازه به دنیا آمده اش است چندان در نسخه فارسی پیدا نیست.

خرس شمشیر به دست

نویسنده: دیوید کالی

مترجم: صفورا زواران حسینی

انتشارات کتاب چ (کودک و نوجوان نشر چشمه)

داستان خرس شمشیر به دست درواقع داستان تاریخ زندگی انسان بر کره زمین و آسیب هایی است که به طبیعت زده و اثر آن به خودش برگشته است: اما بدون تلخی و با زبانی شیرین و طنز.

خرس یک شمشیر دارد و به آن می نازد. او با شمشیرش همه چیز را تکه تکه می نماید. او یک روز برای این که قدرت کاملش را نجات دهد یک جنگل کامل را می برد. خرس در یک قلعه زندگی می نماید که خودش آن را ساخته است تا از دست دشمن هایش در امان باشد؛ اما یک روز آب وارد قلعه اش می شود و آن را خراب می نماید. خرس خشمگین با شمشیرش راه می افتد تا مقصر را پیدا و مجازات کند. اول از همه سراغ سگ های آبی (بیدسترها) که نگهبان سد هستند می رود؛ اما آنها می گویند تقصیر گراز بوده که به آنها حمله نموده و آنها ترسیده و فرار نموده اند و در نتیجه سد بی نگهبان مانده و شکسته است. خرس به سراغ گراز می رود. گراز یک گوش می گوید تقصیر او نیست؛ بلکه تقصیر روباه است که به طرف او تیر انداخته و حتی یک گوشش را هم بریده است. خرس به سراغ روباه می رود. روباه می گوید تقصیر او هم نیست؛ بلکه تقصیر پرنده هاست، چون پرنده ها آمده اند و همه میوه هایش را خورده اند و او هم با تیر و کمانش سعی نموده آنها را دور کند. خرس به سراغ پرنده ها می رود. پرنده ها هم می گویند تقصیر آنها هم نیست؛ بلکه تقصیر آن کسی است که کل درختان را بریده بود و در این جا خرس متوجه می شود مقصر اصلی خراب شدن خانه اش خودش است و سعی می نماید خرابکاری هایش را جبران کند.

کتاب خرس شمشیر به دست از کتاب های راه یافته به لیست کلاغ سفید در سال 2009 است.

شهر بدون پلاستیک

نویسنده: بدری مشهدی

انتشارات نردبان (کودک و نوجوان انتشارات فنی ایران)

کتاب شهر بدون پلاستیک داستانی است درباره زباله های پلاستیکی که یکی از معضلات جدی محیط زیست دنیا است. نوید شخصیت اصلی کتاب، پسر 11 ساله ای است که در شهرستان کوچکی زندگی می نماید. پدرش کارگر کارخانه ساخت ظروف یکبارمصرف پلاستیکی است. از طرف شهرداری مسابقه ای با موضوع ارائه برترین و مؤثرترین راهکارهای حفظ محیط زیست برگزار می شود که جایزه آن لپ تاپ است. نوید برای این که صاحب لپ تاپ شود به هر دری می زند، از چاپ اخطاریه های قلابی برای مغازه های محله شان تا تشکیل گروه و دسته توی مدرسه برای استفاده نکردن از پلاستیک و ظرف های پلاستیکی؛ حتی دور از چشم پدرش کلی هم برای مصرف نکردن از ظرف های یکبارمصرف تبلیغ می نماید به طوری که کارخانه پدرش ورشکست می شود. پدرش و خیلی از کارگرهای دیگر بی کار و خانه نشین می شوند. ورشکستگی کارخانه درست همزمان با اعلام نتایج مسابقه شهرداری است و زمانی است که نوید بیشتر از این که برنده شدن برایش اهمیت داشته باشد حفظ محیط زیست و نجات کره زمین برایش اهمیت پیدا نموده؛ اما حالا که نوید و دوستانش، گروه سربازان سبز و حافظ محیط زیست را تشکیل داده اند، باید به فکر راهکار ای هم برای تعطیلی کارخانه و بی کاری کارگرها باشند.

شکارچی کوسه کَر

نویسنده: عباس عبدی

انتشارات کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان

کتاب شکارچی کوسه کر داستان اسماعیل و خانواده اش است که در روستای سلخ در جزیره قشم زندگی می نمایند و شغل مردان خانواده صیادی است؛ کاری که گاهی خطر مرگ دارد. اسماعیل مجبور می شود مدرسه را رها کند تا در صیادی به پدر و پدربزرگش یاری کند. آنها یک شب به شکار کوسه کر یا وال کوسه که بزرگ ترین کوسه و بزرگ ترین ماهی دنیاست می روند تا بتوانند از روغن آن برای ساخت لنج استفاده نمایند؛ اما طی حادثه ای قایق آنها درهم می شکند و پدر و پدربزرگ اسماعیل غرق می شوند و از آن موقع کینه کَرکوسه به دل اسماعیل می افتد.

اسماعیل تمامی سال های بعد را در پی کردن کَرکوسه ها و کشتن آنها می گذراند؛ اما به تدریج با اتفاقاتی که در زندگی اش می افتد میل به انتقام در او فروکش می نماید. در کنار داستان اسماعیل و تبدیل شدنش به یک ناخدا و صیاد پیروز، رسم و رسوم اهالی روستایی سلخ، سدشکنی فاطمه خواهر اسماعیل برای خواندن درس بهورزی و تأسیس مرکز بهداشت در روستا و قصه زندگی دیگر صیادان و اهالی روستا نیز کمابیش روایت می شود.

نویسنده برای آن که متن کتاب شکارچی کوسه کَر برای خوانندگان غیربومی نیز ملموس باشد، زبان مکالمه ها را ساده نموده و تنها از بعضی کلمات و اصطلاحات زبان قشمی استفاده نموده است. بعضی کلمات نیز در متن کتاب با ستاره معین و در انتهای کتاب شرح داده شده اند.

اشباح جنگل سوخته

نویسنده: مهدی رجبی

انتشارات نردبان (کودک و نوجوان انتشارات فنی ایران)

کتاب اشباح جنگل سوخته سوگ نامه ای است برای محیط زیست، برای جنگل هایی که به دست آدمیان نابود و برای حیوان هایی که منقرض شده اند.

کتاب اشباح جنگل سوخته داستان سیری ناپذیری انسان است در ساخت وسازهای بی رویه و کسب سودهای هنگفت. اشباح جنگل سوخته حکایت جهل و نادانی انسان هاست که راه را برای سودگران در نابودی منابع طبیعی هموار می نمایند. سوختن درختان جنگل، خشکسالی و شکار جغدها و توسل به خرافات (برای توجیه این اتفاقات) نشان می دهد که حفاظت از محیط زیست احتیاجمند آگاهی و دانایی است.

داستان کتاب اشباح جنگل سوخته در شهری نزدیک به یک جنگل روی می دهد؛ جنگلی که به خاطر منافع عده ای سودجو دچار آتش سوزی عمدی شده است. اهالی این روستا به قدری با جنگل احساس نزدیکی و دوستی دارند که نام بچه ها شان را از نام درختان جنگل وام گرفته اند. نام هایی چون بلوط، توسکا، افرا و نارون.

داستان بر زندگی دختری به نام بلوط متمرکز است. بلوط که مادرش را از دست داده است رابطه عاطفی عمیقی با خانواده عمویش دارد و در اختلاف نظر بین پدر و عمویش (درباره شوم بودن یا نبودن جغدها) دچار سردرگمی می شود. به باور پدر بلوط، جنگل در اثر نفرین، آتش گرفته و بیماری بلوط هم ناشی از شومی جغدی است که در چشمان بلوط خیره شده است. بلوط ابتدا با پدرش هم عقیده بود اما ماجراهایی رخ می دهد که نظرش عوض می شود.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران